Yeşilçam’ın azınlık ‘öteki’leri (5)

Yeşilçam’ın azınlık “öteki”leri başlığıyla sürdürdüğümüz yazımızın ilk bölümlerinde azınlık sözcüğünden de söz ederek genel bilgiler vermiş, azınlık sinemacılardan ve oyunculardan söz ederek sürdürmüştük yazımızı. En özet tanımıyla “Bilinenden, sözü edilmekte olandan ayrı olan, öbür, öbürü” ve “Benzer iki şeyden önem ya da yer bakımından uzakta olan” anlamlarını içeren “öteki” sıfat sözcüğünün anlam ve içeriğinden de daha önceki yazılarımızda bu sayfada söz etmiştik. Yine önceki bölümlerde şu bilgiye de yer vermiştik: “Müslüman-Türk kadınların sahneye çıkması, filmlerde oynaması yasak olduğu için 1923 öncesi filmlerde Ermeni, Rum, Beyaz Rus gibi gayrimüslim azınlıklardan kadın oyuncular yer alır.” 

Burçak Evren “Sinemamızın ilk Beyaz Rus oyuncuları” başlıklı yazısında Beyaz Rus oyuncuların sinemamıza dahil oluş sürecini yazar: “1922’de, Kemal Film’in desteğiyle, İstanbul’da yaşanmış bir olaydan yola çıkılarak yapılan İstanbul’da ‘Bir Facia-ı Aşk’ filmiyle başlayan Muhsin Ertuğrul, ya da Tiyatrocular Dönemi’nin (1922-1938) ilk yıllarında da bir önceki dönemin Müslüman Türk kadınlarına uyguladığı yasaklar devam etmiş, ancak bu dönemde sinema literatürümüzde gayrimüslim kadınlar olarak tanımlanan ekalliyet/azınlık (yani Ermeni, Rum, Musevi vatandaşlarımız) ve Levanten kadın sinema oyuncularına bir yenisi; 1917 Bolşevik devriminden sonra İstanbul’a gelmek zorunda kalan Beyaz Rus sanatçılar da eklenmiştir.

Beyaz Rus sanatçıların yer aldığı ilk Türk filmi, aynı zamanda Ertuğrul’un da Türkiye’de çektiği bir ilk film olan ‘İstanbul’da Bir Facia-ı Aşk-1922’ ya da diğer adıyla ‘Şişli Güzeli Mediha Hanımın Facia-ı Katli’ olur. Ertuğrul, anılarının yer aldığı ‘Benden Sonra Tufan Olmasın’da Mediha rolü için Beyaz Ruslardan güzel bir kız, Anna Mariyeviç’i seçtiklerini yazar. Böylece bu filmde, Türk sinema tarihimizde ilk kez, diğer gayrimüslim sanatçılara ek olarak bir Beyaz Rus kadın oyuncu da bir rol üstlenir.

Bu film Beyaz Rus Oyuncusu Anna Mariyeviç’in ilk ve de son filmi olur. 1917 Bolşevik devrimi sonrasında ailesiyle birlikte geldiği İstanbul’u, yine ailesiyle birlikte terk ederek Fransa’ya gider.”(1)

Burçak Evren yazısında Muhsin Ertuğrul’un sözü edilen anı kitabından çarşaflı da olsa gayrimüslim kadın oyuncularla dahi film çekmenin zorluklarını, yaşanan saldırıları da aktarır: “…Türklere göz açtırmayan böyle bir dönemde (işgal yıllarında) İstanbul’un şurasında burasında film çevirmek güçtü. Öte yandan kimi bağnazlar bu güçlere dayanarak, mel’unluklarını sürdürüyorlardı. İlk filmin çekilişi sırasında birkaç yerde aşırı saldırılara uğradık. Çarşaflı kadının filme çekilişi en büyük günah sayılıyordu. Ta ki, çarşaflar içinde rol almış kadınların Ermeni Sanatçısı Aznif Hanım, ya da Rus Sanatçısı Anna Meriyeviç olduğunu saptayıncaya kadar. Onların bile çarşaf giymeleri göz yumulacak bir günah değildi. O siyah giysi başlı başına kutsal bir simgesiydi. Bu yüzden birkaç kaç kez saldırılara uğradık; birkaç kez taşlandık…”2

“Beyaz Rus Sanatçısı Anna Mariyeviç’ten sonra Muhsin Ertuğrul’un ikinci filmi olan “Nur Baba/Boğaziçi-1922” filminde de bu kez bir başka Beyaz Rus sanatçısı olan Helena Artinova’yı görürüz. (Burçak Evren, a.g.y.)

“Ertuğrul, “Leblebici Horhor-1923” ve “Sözde Kızlar-1924” filmlerinde de Beyaz Rus sanatçılarına yer verir. Daha önce çalıştığı Helene Artinova’nın yanı sıra Mauruce Mea ile Jenya Gordenskaya adlarında iki Beyaz Rus oyuncusunu daha oynatır. Böylece tüm bu oyuncular sinemamızda Beyaz Rusların ilk kuşağı olur. İkinci kuşak Beyaz Rusların sinemamızda yer almaları ise ancak ‘50’li yıllardan sonra olur…” (Burçak Evren, a.g.y.)

Kaldığımız yerden yabancı uyruklu ve azınlıktan oyuncularla sürdürelim yazımızı.

MADAM KALİTEA (ARİSTEA KALİNEA)

Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın aynı adlı romanından uyarlanan 1919 tarihli Mürebbiye’de, Fransa’da dikiş tutturamayarak sevgilisi Maksim’le İstanbul’a gelen ve bir ailenin konağına mürebbiye olarak giren Anjel’in öyküsü anlatılır. Maksim, Anjel’i otel odasında başka bir erkekle suçüstü yakalar ve kovar.

Anjel, konaktaki tüm erkekleri baştan çıkarır, konağın sahibi Behri Efendi’den aşçıbaşı Tosun Ağa’ya kadar hepsini parmağında oynatmaya başlar. Film İşgal altındaki İstanbul’da kısa bir süre gösterilmesine karşın, “Fransızları küçük düşürdüğü gerekçesiyle” İşgal Kuvvetleri tarafından Anadolu’da gösterilmesi yasaklanır. Farklı ilkler ve cinsellik içeren, bir kadının kişiliği çevresinde kurulan öyküye sahip ilk film kabul edilen filmde Mürebbiye’deki rolü ile Madam Kalitea adlı Rus asıllı oyuncu da sinemamızın ilk fettan/vamp kadını olmuştur.

“Mürebbiye” filmine uygulanan sansür, Türk sinemasının hem ahlaki hem de siyasi nitelikte olan ilk sansürüdür. Madam Kalitea’nın 1917-1923 arası yedi filmde oynadığı yazılır. Yaşam öyküsüne dair ayrıntılı bilgiye ulaşamadığım Madam Kalitea’nın sözü edilen yedi filmin bilgilerine de ulaşamadım.

POLA MORELLİ

1926 yılında dönemin Ünlü Kadın Terzisi Sofia Fengara’nın kızı olarak Taksim, İstanbul’da doğan Pola Morelli Rum asıllıdır. (Yunan uyruklu diye yazar bazı kayıtlarda). Adının yanında “sinema oyuncusu ve ses sanatçısı” yazılıdır.

Anne Sofia Fengara’nın iş yerinin müdavimleri arasında sosyeteden tanınmış insanlar olduğu gibi, sanat camiasından da tanıdık isimler vardır. Pola Morelli ortaokuldan sonra öğrenimini sürdüremez. Annesinin dükkanına gelen sanatçıların yoğun ilgisi ve yönlendirmeleriyle küçük yaşta sanatla ilgilenmeye başlar.  Ortaokulu bitirmeden sahnelerde şarkı söylemeye başlayan Pola Morelli daha sonra da Yeşilçam’da oyuncu olur, filmlerde oynar.

Metin Erksan, Lütfi Akad gibi önemli yönetmenlerin filmlerinden; Ayhan Işık, Muzaffer Tema, Kenan Pars, Neriman Köksal gibi oyuncularla birlikte yer aldığı filmlerden bildiğimiz Pola Morelli, 1950’de “Üçüncü Selim’in Gözdesi” filmi ile oyunculuğa başlar.

Yeşilçam’da o günlerde de sonrasında da azınlıklara ve yabancılara yönelik düşmanca, onur kırıcı, milliyetçi bir damar ve zihniyet vardır ve Pola Morelli de bundan payına düşeni alır. Oynadığı ilk filmlerde baştan çıkaran, ‘vamp-kötü ve hafif’ kadınları Pola Morelli gibi azınlıktan oyunculara oynatmayı tercih eder sinemacılar. Pola Morelli 1950-1962 yılları arasında 19 filmde yer alır.

Haftaya devam edeceğiz.

(1) Burçak Evren, Sinemamızın ilk Beyaz Rus oyuncuları. Aydınlık, 05 Ocak 2022
(2) Muhsin Ertuğrul, Benden Sonra Tufan Olmasın, Remzi Kitabevi.