Üçüncü Dünyacılık yine, yeni, yeniden?

Çin’de Kovid vakaları almış başını giderken, yeni hükümet dış politika hedeflerini içeride olan bitenden bağımsız bir şekilde sürdürüyor. Çin’in ABD Büyükelçisi Qin Gang, 20. Parti Kongresinden sonra yeni dışişleri bakanı olarak atanmıştı. ABD’ye büyükelçi olarak atanması ABD tarafından Çin’in yapıcı ilişkiler kurma niyetine işaret olarak yorumlanmıştı çünkü Qin Gang deneyimli ve ilişkilerde diplomatik teammüllere uyan bir diplomat olarak tanınıyor. Aynı şekilde, dışişleri bakanlığına atanması da Çin’in küresel sistemden kopma niyeti olmadığı şeklinde yorumlandı. Her ne kadar, ilk göreve geldiği zamanki sert söylemleri şaşkınlık yarattıysa da, bir önceki dönemin agresif dışişleri sözcüsü, “savaşçı kurt diplomat”ların önde geleni Zhao Lijian’in görev yerini değiştirmesiyle, geleneksel diplomatik tutumunu sürdüreceği düşünülüyor.

Yeni Dışişleri Bakanı Qin Gang ilk seyahatini Afrika’ya yaptı. Bu ziyaretin Etiyopya’dan başlaması şaşkınlık yarattı çünkü Etiyopya, Çin’in yatırımlarının yoğun olduğu bir coğrafya değil. Her ne kadar bu ziyarette Etiyopya’nın Çin’e olan borçlarının silinmesi gibi ikili ilişkilere dair kararlar alındıysa da, Etiyopya’nın Çin için önemi aslında bölgesel ilişkilerden geliyor.

Etiyopya, Afrika Birliği’ne ev sahipliği yapıyor. Dolayısıyla, bu, Qin Gang için, Etiyopya’ya olduğu kadar Afrika’ya da ilk ziyaret. Çin’de sıfır kovid politikası sona ererken, Çin’in fonladığı Afrika Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi Addis’te açıldı. Bu merkez, Çin’in kovid pandemisinden de önce başlayan, aslında Afrika’daki ebola salgınını hedef alan Küresel Sağlık Girişimi’nin bir parçası olarak tanıtıldı. Dışişleri Bakanı Qin Gang, Çin’in merkezi fonladığı halde yönetimini Afrika Birliği’ne bırakmasını küresel yönetişimde Güney-Güney dayanışması olarak tarif etti. Bu çerçevede, Çin ayrıca Afrika Birliği’nin G20’ye dahil edilmesi için de çalışıyor. 

Etiyopya ayrıca Alibaba’nın Afrika’daki eWTP, yani elektronik dünya ticareti platformunun merkezi. Alibaba şu anda her ne kadar Çin devletiyle sorun yaşamaktaysa da, Çin’in çevrim içi ticareti tekeline alma niyetlerinin önemli bir aktörü. Çin, eWTP’nin BM’nin sürdürülebilirlik hedefleriyle bağdaştığını söylüyor. Yani, Çin’in Afrika ziyareti Küresel Kalkınma Girişiminin bir reklamı gibi.

KÜRESEL KALKINMA GİRİŞİMİ

Eylül 2021’de Xi Jinping, 76. Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun genel tartışması sırasında Küresel Kalkınma Girişimini önerdi. O zaman, bu girişimin pandeminin gelişmekte olan ülkelere etkisini azaltmak amacını taşıdığını söylemişti. Küresel Kalkınma Girişimi, BM’nin 2030 sürdürülebilir kalkınma hedeflerini gerçekleştirebilmek için bir araç olacaktı. Girişimin gündeminde yoksulluğun azaltılması, gıda güvenliği, kovid-19 ve aşılar, kalkınma için finansman, iklim değişikliği ve yeşil kalkınma, sanayileşme, dijital ekonomi ve bağlantılılık vardı. Bu gündemler BM’nin 2030 hedefleriyle tamamen örtüşüyor.

Çinli akademisyenler bunu, Kuzey-Güney iş birliğinin gelişmesi için bir yöntem olarak görüyorlar. Yani, kalkınmakta olan ülkelere desteğin Batılıların kurduğu IMF gibi kurumlardan değil, her ne kadar şimdi süper güç olmuş olsa da kendini bir Üçüncü Dünya ülkesi olarak gören Çin gibi ülkelerden gelmesinin daha faydalı olduğunu söylüyorlar.

Gerçekten de, 100’den fazla ülke ve uluslararası kuruluş Küresel Kalkınma Girişimine desteklerini ifade ederken, 50 ülke ocak 2022’de Çin tarafından kurulan BM Küresel Kalkınma Girişimi Dostları Grubuna katıldı. BM Genel Sekreteri Antonio Guterres ve çeşitli BM kuruluşları da girişime destek verdiler. Temmuz 2022’de BRICS zirvesi sırasında, Xi, bu yeni girişimi ayrıntılandırdı.

Çin’in Küresel Kalkınma Girişiminin önemli bir özelliği, kalkınmayı insan haklarından yararlanmanın bir ön koşulu olarak tanımlaması. Bir diğer deyişle, kalkınmayı insan hakkı olarak tanımlayıp, konuşma ve örgütlenme özgürlüğü gibi siyasi ve hukuki insan haklarının önüne geçirmesi. Çin’in BM İnsan Hakları Komisyonunda da savunduğu bu tavır, siyasi insan haklarını uluslararası bir yasal sorumluluk olmaktan çok ekonomik refaha ulaştıktan sonra düşünülebilecek, uyulması gönüllülük esasına dayalı bir değerler bütünü olarak görüyor. ‘O gün gelinceye kadar halkın menfaati, bireyin haklarından önce gelmeli’, deniyor.  Siyasi insan haklarına sıranın geleceği bir kalkınma düzeyine ne zaman ulaşılacağı muğlak olduğu için Çin’in ekonomik insan hakları kavramı otoriter rejimlerde yaşayan halklar için kaygı verici.

Ayrıca, Küresel Kalkınma Girişimi, Xi’nin Davos Forumu’na Çin’in alternatifi olan ve nisan 2022’de Boao Forumu’nda tanıttığı Küresel Güvenlik Girişimiyle bağlantılı. Küresel Güvenlik Girişimi de, Küresel Kalkınma Girişimiyle uyumlu olarak, ‘kalkınmacı güvenlik’ kavramını getirmişti. Kalkınmacı güvenlik, devletlerin halkın menfaatine olduğuna karar verdikleri kalkınma hedeflerine ulaşılmaya çalışıldıkça bireylerin fiziki ve ruhsal güvenliğinin ikincil olduğu varsayımına dayanıyor. 

KÜRESEL KALKINMA GİRİŞİMİ’NDE TÜRKİYE’YE YER VAR MI?

Çin’in İstanbul Başkonsolos Vekili Wu Jian, 5 Ocak’ta Çin’in uluslararası seyahatlere tekrar kapısını açması vesilesiyle bir açıklama yaptı. Bu açıklamada, Wu, Çin’in Türkiye’nin komşu bölgeleriyle ilişkilerini de ayrıntılandırdı ve Afrika’yı büyük güçlerin paylaşım savaşı vereceği bir coğrafya olarak görmektense uluslararası iş birliğine odaklanmak gerektiğini söyledi. Bu çerçeve, bu yazıda bahsettiğim Küresel Kalkınma Girişiminin tanıtımına katkıda bulunuyor. Bu bağlamda, Wu, Çin’in diğer ülkeler gibi Türkiye’yle de Afrika’da iş birliğine açık olduğunu söyledi. İktidar yanlısı basın bu sözleri, Çin’in Türkiye’yi Afrika’ya davet etmesi şeklinde yorumladı. Türkiye’den bakınca, Çin ve Türkiye, Afrika’da rakip görünüyor. Ama, Çince’de Türkiye’nin Afrika’daki varlığı konusunda akademik ya da politika yapımına yönelik yayınların sayısı çok az; yıllar önce ve uzmanlığı Afrika olmayan akademisyenler tarafından yazılmış.