Paranın sihirbazı Schacht: Merkez Bankası ve faşizm

Bu hafta Otto Kirchheimer’in faşizm tahlilinde değindiği ancak irdelemediği bir yöne doğru gideceğim: Weimar demokrasisinin çöküşünde Merkez Bankasının rolüne. Nazi partisinin (NSDAP) 1929 Buhranı’ndan sonraki yükselişini, sermaye fraksiyonlarıyla uzlaşmasını, Devlet Başkanı Hindenburg ve sağ partilerin Hitler’in şansölyeliğine ikna sürecini anlayabilmek için bugün adı pek anılmayan Merkez Bankası Başkanı Schacht’ın kariyerini takip etmek elzem. Dahası 1933’ten 1939’a Almanya’nın silah sanayisini savaşa hazırlayan bir para politikasının mimarı olan Schacht, II. Dünya Savaşı üzerine çalışan tarihçiler ve uluslararası ilişkiler uzmanlarının da mutlaka dikkatle incelemesi gereken bir kişi.

Horace Greeley Hjalmar Schacht (1877-1970) kariyerine sol liberal Alman Demokratik Partisinin (Deutsche Demokratische Partei, DDP) felsefe doktoralı bir üyesi olarak başladı. DDP, 1918-1933 arasında Weimar Cumhuriyeti’nde milliyetçi (sağ) liberal Alman Halk Partisiyle (Deutsche Volkspartei, DVP) arasında liberalizmi temsil eden iki partiden biriydi. Schacht 1923’ten 1930’a kadar Merkez Bankası başkanlığını yürüttü. Nazilerin iktidara gelmesiyle 1933’ten 1939’a kadar tekrar bu göreve atandı, bunun yanında 1934-1937 arasında Ekonomi Bakanlığı da yaptı.

Partilerin sürekli bölüne bölüne çoğaldığı, şansölyelerin gidip geldiği Weimar Cumhuriyeti’nin tarihinde eşi benzeri az bulunan bir devamlılık, bir istikrar simgesidir Schacht. Ve sırf bu özelliği bile onu, Weimar’dan Üçüncü Reich’a geçişi analiz etmek için vazgeçilmez bir tarihi figür olarak öne çıkarır. Nitekim Schacht’ın sol liberalizmden Nazizm’e uzanan ve 1937’de bizzat Hitler’in yakasına iliştirdiği altın NSDAP rozetle zirveye ulaşan siyasi yolculuğu, Weimar sağının neredeyse simgesel bir örneğini sunar. Bu dönemde Schacht iki önemli politikasıyla adını iktisat ve siyaset tarihine yazdırmıştır: 1) 13 Mayıs 1927’de Berlin Borsası’nda Kara Cuma olarak bilinen hadiseye yol açan Alman bankalarına borsa kredisini kısıtlama talimatı; 2) 1933’te Alman silahlanmasını gerçekleştirmek üzere kurduğu sahte metalurji şirketi (MEFO) ve bu şirket üzerinden yaratılan paralel para birimi (MEFO Wechsel). Elbette, bunlara Schacht’ın 1929’da da Merkez Başkanı olduğunu ve krizin patlamasıyla beraber Paris’teki uzmanlar toplantılarına katıldığını eklemek lazım. Lakin, kanımca içinde bulunduğumuz konjonktür açısından Schacht’ın en ilgi çekici ürünü MEFO’dur. Nitekim, paravan şirket üzerinden yürürlüğe giren bu ikinci para birimi hem silah sanayinin finans sermayesiyle nasıl iç içe geçtiğini, hem de yayılmacı emperyalizme götüren kartelleşme sürecinin nasıl işlediğini ortaya koymaktadır. Otobanlar, köprüler, inşaatlar, Volkswagen arabaları ve radyolarda simgeleşen Nazilerin “ekonomi mucizesini” de MEFO olmadan düşünebilmek mümkün değildir. Bu nedenle Schacht savaş sonrasında “paranın sihirbazı” olarak anılmıştır.

Schacht çok satanlar listelerine giren “Paranın Sihirbazı” adlı kitabına şu sözlerle başlar:

“Sıklıkla beni bir finans sihirbazı olarak tanımladılar. ‘Hayatımın 76 Yılı’ adlı hatıratım Fransızcada ‘Bir Sihirbazın Anıları’ olarak basıldı. Amerikan baskısı ‘Eski Bir Sihirbazın İtirafları’ başlığını taşıyor. Ancak hakikat şu ki hayatta parayla sihirden daha az alakalı bir şey yoktur. Para net ve soğukkanlı bir hesapla ele alınmalıdır. Bu düstura boyun eğmeyen herkes kendini para kazanmak ve harcamakla ilgili tehlikeye atar. Simyagerler altın üretmeleri ne kadar mümkünse yoktan para var etmek de ancak o kadar mümkündür. Fakat, paranın -bir kısmı çok girift olan- farklı türde birçok niteliği vardır ve dolayısıyla insanların çoğunluğu finans işlemlerini çoğu zaman anlayamamaktadır. Bu nedenle para sistemi gizem, gizlilik ve sihir peleriniyle sarılmıştır.” (1967: 7)

Fransız-Alman ortak kanalı Arte 2021’de Schacht’ın MEFO büyüsünü detaylarıyla anlatan bir belgesel yayımladı. Nazi döneminin ekonomi politikaları konusunda uzmanlara söz verilen bu belgeselin Türkçeye kazandırılması -başta “ekonomik rasyonalite” meftunları olmak üzere- kamuoyuna çok büyük bir hizmet olur. Faşizm tartışmalarında Schacht’ı yeniden gündeme getirmeyi amaçlayan bu yazıda MEFO mekanizmasını ele almak mümkün olmayacak. Schacht’a ilişkin bu kısa girişten sonra gelecek hafta Nazi ekonomisinin nasıl şekillendiğini, Nazilerin sermaye gruplarıyla nasıl ilişkilendiğini ele alacağım. Kanımca bu ilişkiler -tıpkı Kirchheimer ve Brecht’in işaret ettiği gibi- çeteleşmenin sadece sokakta elinde silahla dolaşan serseriler düzeyinde ele alınamayacağını, bunları tamamlayan kurucu unsurların gözden ırak toplandığı malikaneler, villalar, kulüpler, salonlar gibi coğrafyalarda gözlemlenmesi gereken bir hadise olduğunu gösteriyor.

Schacht, Hjalmar. 1967. The Magic of Money, Almancadan çeviren: Paul Erskine. Londra: Oldbourne Book.