Sovyetler Birliği’nde çalışma saati düzenlemeleri

Akif AKALIN

Çalışma saatlerinin kısaltılması talebi, işçi sınıfının artı değer sömürüsüne dayanan sermaye düzenine karşı mücadelesinde önemli bir yer tutar. 19. yüzyıl boyunca sürdürülen kararlı mücadeleyle çalışma saatleri, günde 16 saatten 10 saate kadar indirildi.

1. ENTERNASYONAL’DEN SOVYETLERE 8 SAAT ÇALIŞMA TALEBİ

1866’da kurulan Birinci Enternasyonal’in talepleri arasında işgününün 8 saate indirilmesinin bulunması ve 1 Mayıs 1890’da bütün dünyada 8 saatlik işgünü için uluslararası eylem çağrısı yapılması, sosyalistlerin çalışma saatlerini kısaltma mücadelesine verdiği önemin somut göstergesidir.

Çalışma saatlerinin kısaltılması, Çarlık Rusyası’nda da işçi sınıfının mücadelesinin talepleri arasındaydı ve 2 Haziran 1897’de işgünü erkekler için 12, kadınlar ve çocuklar için 10 saate indirildi. Bolşevik Parti, 26 Temmuz – 3 Ağustos 1917 tarihlerinde gerçekleşen 6. Kongresi’nde, işgününün 8 saate (ağır işlerde 4 saate) indirilmesini benimsedi.

Ekim Devrimi 7 Kasım 1917’de gerçekleşti, 9 Kasım’da hükümet kuruldu ve 11 Kasım’da, Bolşevik Parti’nin 6. Kongre kararı gereğince 8 saatlik işgünü kararnamesi yayımlandı. Böylece Sovyetler Birliği, dünyada 8 saatlik işgününü kabul eden ilk ülke oldu ve diğer ülkelere yol gösterdi. ABD’de 8 saatlik işgünü ancak 1938 yılında yasalaştırılabildi.

Sovyetler Birliği’nde 10 Aralık 1918’de kabul edilen ilk iş yasasıyla, çalışma saatleri haftada 6 gün ve günde 8 saat, gece çalışmasında 7 saat ve yeraltında ve ağır - tehlikeli işlerde 6 saat olarak belirlendi. Daha sonraki yıllarda çalışma saatlerinde çeşitli değişiklikler yapıldı fakat ağır ve tehlikeli işlerde çalışanların işgünü asla uzatılmadı, aksine kısaltıldı.

YILLIK İZİN VE ORTALAMA İŞGÜNÜ SAATLERİ

1922’de ücretli yıllık izin süresi asgari 12 işgünü olarak belirlendi. 18 yaşından küçükler (16 – 18 yaş) için yıllık izin 30 gündü.

Sovyetler Birliği’nde ortalama işgünü 1924 yılında 7,6 saat, 1925 yılında 7,5 saat ve 1926 yılında 7,4 saat oldu.

7 Kasım 1927’de, Ekim Devrimi’nin 10. yıl dönümü onuruna işgününün kademeli olarak 7 saate, gece çalışmasının 6 saate ve ağır ve tehlikeli işlerde 4 saate indirilmesine ve ağır - tehlikeli işlerde çalışanların yıllık izninin 1,5 aya çıkartılmasına ilişkin kararname yayımlandı. Emziren annelerin her 4 saatte bir yarım saat süt iznine çıkması (3,5 saat çalışma, yarım saat süt izni) sağlandı.

Birinci 5 Yıllık Plan (1928–1932) çerçevesinde 16 Ocak 1928’de tekstil endüstrisinde 126 bin işçinin çalıştığı 22 fabrikada 7 saatlik işgünü uygulamaya kondu. Böylece henüz kapitalist ülkelerde işgünü 8 saate dahi indirilememişken, Sovyet emekçileri kendilerine ve ailelerine daha fazla zaman ayırabilme olanağına kavuştu.

1929’da işletmelerin yüzde 18,3’ünde, 1931’de 56,3’ünde, 1932’de 80,9’unda ve 1933’te bütün işyerlerinde işgünü 7 saate indirildi.

Bu dönemde sağlık personelinin çalışma saatlerinde düzenlemelere gidildi, hekimlerin günde 4 – 6 saat, feldsherler (sağlık memuru), ebeler ve hemşirelerin 4 – 7 saat, diğer emekçilerin 6 – 8 saat çalışması sağlandı.

1936 Anayasası’nın 119. Maddesi (dinlenme hakkı), işgününü 7 saat olarak belirledi, fakat 2. Paylaşım Savaşı nedeniyle 26 Haziran 1940’da çıkartılan bir yasayla, işgünü 8 saate uzatıldı. Bu durum Anayasa’ya aykırı olduğundan, Şubat 1947’de, 1936 Anayasası’nın 119. Maddesi değiştirilerek, işgünü 8 saate çıkartıldı.

10 Mart 1956’da işgünü yeniden 7 saatte indirildi ve bu tarihten itibaren 10 yıl süreyle haftanın 5 günü 7 saat ve Cumartesi günü 6 saat çalışma norm haline geldi.

HAFTALIK ÇALIŞMA SÜRESİ

7 Mart 1967’de, Ekim Devrimi’nin 50. yıl dönümü olan 7 Kasım 1967’den itibaren cumartesi gününün tatil ilan edilerek, haftalık çalışma gününün 5 güne indirilmesine karar verildi. Belirli mesleklerde çalışma saatlerinde yeniden düzenlemeler yapılarak, haftalık çalışma süresi anaokulu öğretmenleri için 36, ilkokul öğretmenleri için 24 ve engellilere eğitim veren öğretmenler için 18 saat olarak belirlendi. Sağlık personeli için işgünü 5,5 – 6,5 saat arasında değişiyordu.

1977 Anayasası’nda 41. madde ile haftalık çalışma süresinin 41 saati aşamayacağı hükme bağlandı.

1987’de haftalık çalışma saati ortalamada 39,4, eğitim sektöründe 32,6 ve sağlıkta 38,6 saat, ulaşım sektöründe ve idari görevlerde 40,5 saatti. Sovyet emekçileri yılda “asgari” 15 işgünü (Cumartesi ve pazar günleri ile diğer tatil günleri sayılmıyor, böylece asgari 3 hafta kesintisiz izin yapılabiliyor) ücretli izin kullanırken, çalışan annelerin yıllık izinleri de yılda 28 işgününden az olmayacak şekilde düzenlenmişti.

FAZLA MESAİ

Sovyetler Birliği’nde fazla mesai, belirli işkollarında ve “istisnai” durumlarda uygulanırdı. Fazla mesai süresi 2 gün içinde 4 saati (bir gün 1 saat fazla mesai yapmışsa, ertesi gün en fazla 3 saat fazla mesai yapabilir) ve yılda 120 saati aşamazdı. Fazla mesai için ücretin 2 katı ödenirdi. Öte yandan 18 yaşından küçüklerin, hamile kadınların, sağlık durumu elverişli olmayanların ve öğrencilerin fazla mesaiye kalmalarına izin verilmezdi.

1987 “reformlarıyla” çalışma yaşamında sosyalist ilkelerden kopulmasına ve daha sonra sosyalizmin çözülmesine rağmen, bugün dahi Rusya’da emekçiler bu kazanımlarından bir kısmını koruyabilmiştir.