Bir kavram: Diyalektik (3/5) - Bütünsellik ve ilişkisellik

Diyalektiğin temel özelliklerini ve kategorilerini incelediğimiz serimizde bu sayıda ilişkisellik ve bütünsellik kavramlarını inceleyeceğiz.

MADDENİN HAREKETİNİ ANLAMAK

Önceki sayılarımızda diyalektik materyalizmin maddenin var oluşunu bir süreç olarak kavradığını görmüştük. Hareketin kaynağının da maddeye içkin çelişkilerin mücadelesi olduğunu belirtmiştik. Ancak maddenin bu sonsuz hareketi, onu koşullayan çevresinden bağımsız olarak da kavranamaz. Nesneler, olaylar ve kavramlar gerçekte birbirleriyle ve çevresiyle ilişki halinde meydana gelirler. Bunlar, bir bütünün parçaları olarak birbirlerinden bağımsız kavranamayacağı gibi, bütünün kendisi de ögelerinin arasındaki ilişkiler açığa çıkartılmadan anlaşılamaz. Yine de bütün, parçaların toplamından fazlasıdır.

İLİŞKİSELLİK, BAĞLAŞIKLIK VE YALITILMIŞLIK NEDİR?

Nesneler sadece yan yana durmakla kalmaz, aynı zamanda birbirlerinin üzerinde etkide bulunur ve böylece karşılıklı bağlaşıklık ve bağımlılık ilişkileri kurarlar.

Bağlantı, nesneler arasındaki bir ilişkidir ama her ilişki bağlantı değildir. İlişki kavramı, daha geniş anlamlı olarak, bağlantıyı olduğu gibi yalıtılmışlığı da kapsar. Maddelerin sadece karşılıklı bağımlılıklarını değil, birbirlerinden bağımsız olma durumlarını da kapsar. Bağlantılı görüngüler arasındaki bir ilişkidir, bu görüngülerden birisinin biçimindeki değişim diğerini de etkiliyor ve değiştiriyorsa aralarında var olan bir bağlantıdan söz edebiliriz. Yalıtılma ise öyle bir ilişkidir ki, görüngülerden birindeki değişim çevresindekileri etkilemez, onlarda herhangi bir değişikliğe neden olmaz. Yeraltı kaynakları ile toplumun çelişkileri arasındaki ilişki böyle bir ilişkidir. Örneğin: kapitalist üretim tarzının veya sosyalist üretim tarzının egemen olması kömür rezervinde bir değişikliğe yol açmaz.

BAĞLAŞIKLIK VE YALITILMIŞLIK BİRBİRİNDEN BAĞIMSIZ MI?

Burada asla şunu demek istemiyoruz: Bağlaşıklık belli görüngülere özgüdür ve yalıtılmış olmak da daha başkalarına. Aslında bağlaşıklık durumlarında, yalıtılma da vardır; bunun gibi, yalıtılma durumlarında da yine bağlaşıklık vardır. Önemli olan, incelediğimiz ilişkilerdeki soyutlama düzeyimizdir. Buna göre kimi durumlarda ön planda olan, bağlaşıklıktır; ötekilerinde ise yalıtılmadır, ayrılıktır.

“Organizma-çevre ilişkisi, bağlantı ve ayrılığın (yalıtılmış olmanın) birliğine dair açık bir örnektir. Organizma kopup ayrılmaz bir biçimde çevreye bağlıdır, ama aynı zamanda çevreden de ayrıdır. Belli bir özerkliği vardır, belli bir yalıtılmayı da tanır. Çevredeki kimi değişiklikler organizmada zorunlu olarak değişikliğe neden olur, başkalarında olmaz bu. Organizmanın yaşamsal etkinliğine bağlı yanları ve etkenlerle ilintili olan, çevredeki değişiklikler, yalnız onun üzerinde etkide bulunur. Organizmanın yaşamsal etkinliğini etkilemeyen çevre değişiklikleri onlarda herhangi bir değişikliğe yol açmaz.” *

BAĞLAŞIKLIK VE YALITILMIŞLIK KONUSUNDA FARKLI GÖRÜŞLER

Locke, Bacon gibi filozoflar yalıtılmışlığı mutlaklaştırıp maddeleri birbirinden ayrı, soyut şeyler olarak kavrarlar. Yani onlara göre maddi dünyanın tek tek ögeleri birbirinden bağımsız şekilde var olur, birbirleri üzerinde etkide bulunmazlar. Kant ve Hegel ise bağlaşıklığın ve yalıtılmışlığın birliğine vurgu yapıyor ama onlar da kurulan ilişkilerin doğası gereği düşünsel olduğunu savunuyordu. Onlara göre bu ilişkiler maddi dünyada değil, düşüncede kurulurlar.

“Yalıtılmayı mutlaklaştıran ve gerçeklikteki görüngülerin bağlaşıklığını yadsıyan metafizikçiler ile bağlaşıklığı bilinçten çıkarsayan idealistler karşısında diyalektik maddecilik, onun (bilincin), gerçeklikteki tüm görüngülere özgü, varlığın evrensel biçimi olduğunu ileri sürüyordu. Dünyada var olan bütün görüngüler, biricik maddenin cisimlerin tutarlı bir bütünlüğü"nün halkalarını gösteriyordu.” *

*Aleksandr Şeptulin, Diyalektiğin Kategorileri ve Yasaları