Helbestvanê belengaz û kedkar; Cegerxwin

Yusuf Akın

Dersim

Di vê gotarê de, em ê qala jiyan û edebiyata Cegerxwîn, helbestvan Kurd ê ku dema xebata yekê Gulanê dengê karker û belengazên Kurd e, bikin. Cegerxwîn, ku navê wîyê rastîn Şehmus Hesen e, jiyana xwe li gelek herêman tijî serpêhatî jiyan kir û zimanê xwe zindî hişt. Di sala 1903’an de li gundê Hesarek ê bajarokê Gercüş a Mêrdînê çavên xwe li cîhanê vekir. Ew di emrekî biçûk de şivantiyê dikir u wî aga û birêzên ku ew di paşerojê de li ber xwe dida baş dizanibû. Di sala 1914’ an de bi derketina şerê cihanê yê yekem re, ew û malbata xwe koçberî bajarê Amude yê Rojava bûn. Wî çu carî rûyek dibistanê mîna gelek Kurdên wê demê dijiya nedît. Medrese wê demê ji ber şert û mercên civakî û çandî yên herêmê pir hevpar bûn. Ew ji bo perwerdehiyê çûye medreseyê û di 8 salan de 15 salan perwerdehî bi serfirazî qedandiye. Tevî ku medrese cîhek bû ku bi giranî dersên olî lê dihatin dayîn, zehmetiyên ku gelê Kurd pê re rû bi rû dimînin li vir baştir têne fam kirin. U Cegerxwîn dest bi dîtina êşa gelê Kurd kir.

Li helbestên wî mêze dikir, diyar bû ku wî çand û edebiyata Kurdî dizanî. Dema ku wî çarenûsa Kurdan nas kir û dît, nivîsên wî bi vê mijarê ve têkildar bûn. Ew di sala 1925-an de beşdarî serhildana Şex Seîd bû û bandor li jiyana wî kir. Wî piştî serhildanê dest bi nivîsandina helbestên bi Kurdî kir. Helbestên ku wî piştî demekê nivîsand ne tenê qala pirsgirêkên ziman û nasnameyê yên ku ji hêla Kurdan ve hatine jiyîn vegot lê di heman demê de zehmetiyên ku axayê û birêzan pê re rû bi rû ne kir. Ji ber ku Cegerxwîn şerê cîhanê yê yekem dît, wî got ku serfirazên rastîn ên şer dewlemend bûn û divê hemî bindest bibin yek. Bi gotina Cegerxwîn, wî got jî ku gerekê bindest li dijî axa, birêz, şêx û melayên herêma wî, yên ku bi gotinên wî "dojehê xwe dikin mertal û bihuştê mîna şûr bikar tînin" bibin yek.

Cegerxwîn piraniya jiyana xwe bi nivîsên xwe re têkoşîn derbas kir. Her ku pîr bû, wî dest bi balkişandina li ser pirsgirêka polê ya ku Kurd pê re rû bi rû ne kir û wî ev di nivîsên xwe de nivîsand. Cegerxwîn, ku gelek pirtûkên helbest û romanan nivîsandiye, pirtûkên lêkolînê jî nivîsandiye. Cegerxwîn, ku ferhengek Kurdî jî amade kir, bi tevahî 16 berhemên wî yên Kurdî hene. Wî bi van nivîsên xwe kedek girîng da wêjeya Kurdî. Ji bo Cegerxwîn nas bikin û fam bikin, helbestên wî bixwînin. Ka em hinekî ji helbesta bilbil ku wî hingê di ciwaniya xwe de nivîsand bixwînin;

“Bılbıl tu zanî gelo ez kî me

Tu tîm serbesti lê es girtîme

Bê lis u hêlin bè ol û bê din

Ezim Cegerxwîn xortê Kurdîme”

Yoksulların ve emekçilerin şairi: Cigerxwîn

Bu yazıda 1 Mayıs’a giderken Kürt emekçi ve yoksulların sesi olan Kürt şairi Cigerxwîn’in (yüreği kanlı) hayatını ve edebiyatını konuşacağız. Asıl ismi Şexmus Hesen olan Cigerxwîn, hayatı serüvenlerle dolu, birçok bölgede yaşamış ve dilini yaşatmıştı. 1903'te Mardin'in Gercüş kasabası Hesarek köyünde gözlerini dünyaya açtı. Küçük yaşlarında çobanlık yaptı ve bu süreçte hayatının ileriki zamanlarında karşısında duracağı ağa ve beyleri iyice tanıma fırsatı bulmuştu. 1914 yılında Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasının ardından ailesiyle birlikte Rojava’nın Amude şehrine göç etti. O dönemde yaşayan birçok Kürt gibi hiç okul yüzü görmedi. Bölgenin sosyal ve kültürel koşullarından kaynaklı o dönemde medreseler çok yaygındı. O da tahsil görmek için medreseye gitti, 15 yıllık eğitimini 8 yılda başarıyla tamamladı.

Medrese yoğunluklu olarak dini derslerin görüldüğü bir yer de olsa Kürt halkının çektiği zorluklar buralarda daha iyi anlaşılırdı. Ve Cigerxwîn de Kürt halkının çektiği ıstırabı görmeye başladı. Yazılarından da anlaşılacağı üzere Kürt kültürünü ve edebiyatını iyi bir şekilde tanıyordu. Tanıdıkça ve Kürtlerin kaderini gördükçe, yazıları bu meseleye yoğunlaşıyordu. 1925'te gerçekleşen Şeyh Said İsyanı’na o da katıldı ve bu olay hayatında önemli bir etki yarattı. Zaten isyandan sonra da hemen Kürtçe şiirler yazmaya başladı. Bir süre sonra yazdığı bu şiirler sadece Kürtlerin yaşadığı dil ve kimlik sorunu üzerine değil onların ağa ve beylerin elinden çektiği zorlukları da anlatmaya başlamıştı. Cigerxwîn Birinci Dünya Savaşı’nı gördüğü için savaşın asıl kazananlarının zenginler olduğunu belirterek bütün ezilenlerin birleşmesi gerektiğini söylemiştir. Cigerxwîn’e göre ezilenlerin aynı zamanda bölgesinde ki, kendi deyimiyle “cehennemi kalkan, cenneti kılıç gibi kullanan” ağalar, beyler, şeyhler ve mollalara karşı birleşmesi gerektiğini de söylemiştir.

Cigerxwîn hayatının büyük bir kısmını yazdıklarının mücadelesiyle geçirdi. Yaşı ilerledikçe de Kürtlerin yaşadığı sınıfsal soruna eğilmeye başlamış ve bunu yazılarına da dökmüştür. Birçok şiir ve roman kitabı yazan Cigerxwîn bunlarla beraber araştırma kitapları da yazmıştır.  Toplamda 16 tane Kürtçe esere sahip olan Cigerxwîn bir tane de Kürtçe sözlük hazırlamıştır. Yazdığı bu eserlerle Kürt edebiyatına önemli katkı vermiştir. Cigerxwîn’i tanımak ve anlamak için şiirlerini de okumak gerek. Haydi, onun gençlik döneminde yazdığı Bülbül şiirinden bir parça okuyalım;

“Ey bülbül artık biliyorsun kim olduğumu

Özgürsün hep, tutsağım ben

Çıktım dinden imandan, yurtsuzum, yuvasızım,

Adım Cigerxwîn, bir Kürt genciyim.”